vdekja e diktatorit

portreti nga te huajt

Çfarë shkruan agjencitë e huaja më 11 prill 1985

Vdekja e Enver Hoxhës në tastierat e REUTERS e AFP

Redi Gjuzi

Ne ishim pranë ferrit, por e kishim të ndaluar të besonim se djalli ekzistonte. Më 11 prill 1985, të gjithë ata që besonin në Zot, e kuptuan se e keqja më e madhe kishte kaluar.

Këtë e pohonin edhe të huajt. Shumica e agjencive ndërkombëtare bënë të ditur më 11 prill, se vdiq Enveri. Pavarësisht diplomacisë, ata komentuan jetën e tij si të një diktatori. Asnjë nga gazetarët, të cilët shkruajtën për vdekjen e Hoxhës nuk kishte qenë në Shqipëri, por të gjithë në shkrimet e tyre tregonin se historia e qeverisjes së tij ishte ndër më gjakataret e komunistëve.
“REUTERS” dhe “AFP” do të thekosnin në lajmërimet e tyre të 11 prillit 1985, se “Enver Hoxha ka vdekur sot në moshën 76-vjeçare, pasi ka ushtruar mbi 40 vjet një fuqi pa koncesione nën udhën e një partie komuniste, ortodoksia ideologjike, ekonomike dhe sociale e së cilës ka bërë që Shqipëria të mbetej i vetmi vend stalinist dhe ateist i botës”. “REUTERS” shton se “Ambasada e Shqipërisë në Beograd pas kërkesës së një numri të madh gazetarësh dhe korrespondentësh lindorë ka vendosur të mos japë asnjë vizë”. Të njëjtën pengesë bëri edhe ambasada e Shqipërisë në Paris. Sipas “AFP”, ”në funeralin e Enver Hoxhës nuk do të marrin pjesë delegacione të huaja, u tha sot në ambasadën shqiptare në Paris. Prezenca e delegacioneve të tilla në këto rrethana nuk është e parashikuar në protokollin shqiptar. Ambasada do të hapë një regjistër të ngushëllimeve në 15 dhe 16 prill”.

Si e përshkruan agjencitë diktatorin
“Në barazi me lider të tjerë historikë të komunizmit, Enver Hoxha, një njeri i lartë, gjithmonë i qeshur dhe elegant, kur paraqitej në ekranin e televizionit shqiptar, kishte ngjallur rreth vetes së tij një kult të personalitetit të denjë për Stalinin, për të cilin në Shqipëri deri në atë kohë festohej përvjetori i lindjes. Në nëntor të vitit 1982, Hoxha akoma paraqitej më një shëndet të mirë në ekranet televizive, por që nga ajo kohë, ai kishte pakësuar shfaqjet në publik dhe në lindje kishin filluar të qarkullonin zërat për një sëmundje të tij; flitej për sëmundjen e pakinsonit, si dhe tumor në stomak”.

Vrasjet mes llojit
Sipas “REUTERS”, “në vitin 1982, Hoxha i kishte çuditur të gjithë, duke u shprehur se Mehmet Shehu, bashkëpunëtori i tij më i afërt dhe kryeministri i tij për 27 vjet, ishte në realitet një spiun i huaj i paguar për të vrarë vetë atë, Enver Hoxhën. Në kujtimet e tij Hoxha shkruan se Mehmet Shehu ishte vetëvrarë, pasi iu hoq maska si “multiagjent” në llogari të shërbimeve sekrete të Shteteve të Bashkuara, britanikëve, jugosllavëve dhe sovietikëve.
Në vitet e fundit të karrierës së tij ai ishte i fundit i mbijetuar nga brezit i tij politik. Që në vitet ’50, spastrimet ishin kryer mbi disa nga shokët e tij që në atë periudhë “gabonin” duke shfaqur simpati për Jugosllavinë”. “Në vitet ’60, komenton agjencia, ata që u goditën ishin shokët e tij, të cilët kishin bashkëpunime me Moskën. Në vitet ’70 ishte radha e atyre që favorizonin Pekinin”.

Ateizmi
Historia e Hoxhës sipas “AFP”, ndalon edhe besimin në Zot. “Shqipëria ishte bërë shteti i vetëm ateist, zyrtarisht në Evropë. Me urdhër të Hoxhës në vitin 1967, u mbyllën dhe u kthyen në salla kinematografie apo depozita të prodhimeve agrare, të gjitha kishat dhe xhamitë e Shqipërisë. “I vetmi besim për të cilin Shqipëria ka nevojë, shprehej Hoxha, është Shqipëria”.
Ndjekës i zjarrtë i komunizmit, Hoxha i krijonte fjalimet e tij me imazhe të ngjyrosura”.

Superfuqitë
Në historinë e “REUTERS” për Hoxhën thuhet: “Deklaroi një herë për Moskën e Uashingtonin që, “të mos i gënjente mendja se Shqipëria ishte një kafshatë e lehtë”. Ngriti një polemikë të ashpër dhe të vashdueshme me marshallin Tito të Jugosllavisë dhe pasardhësit e tij, duke i akuzuar se qëllimi i tyre ishte “ta kthenin Shqipërinë në një nga Republikat e tyre Federative”. Por krijimet më të ashpra, Hoxha i ruajti për pasardhësit e Stalinit në Kremlin, dhe episodi më i famshëm, ishte një ndërhyrje e tij që zgjati dy orë, e shprehur në një konferencë në nëntor të vitit 1960, kur në Moskë u mblodhën 81 Parti Komuniste. Ajo ndërhyrje kurajoze shënoi prishjen totale të marrëdhënieve të Tiranës me politikën sovietike dhe kthimin e tyre nga Pekini. Hoxha ishte në kundërshtim të plotë me atë që thoshte Nikita Hrushovi për Stalinin. Stalini nuk ishte as një tiran dhe as një despot, thoshte Hoxha: “Ai ishte një njeri me principe të drejta, modeste dhe të sjellshme”. Drejtoi luftën e klasave në mënyrë korrekte, duke i dhënë goditje pa mëshirë armiqve të socializmit, e kishte të drejtë për ta bërë”. Hrushovi për Hoxhën ishte një “sharlatan, një palaço dhe një shantazhist”, që dëshironte ta kthente Shqipërinë në një koloni të Bashkimit Sovietik ashtu si Republikat e bananeve të Amerikës Latine i shërbejnë Shteteve të bashkuara. Jo më pak kritik Hoxha ishte me pasardhësit e Hrushovit, Leonid Brezhnev (vepra e tij ka qenë kritike nga fillimi deri në fund) dhe Yuri Andropov (një njeri intrigash e korridoresh). Opinionet e tij ishin negative edhe për aleatët e Evropës Lindore të Kremlinit: ‘Lideri i partisë polake Uladyslan Comulka ishte një reaksionar’. Presidenti bullgar Teodor Zhivkov ishte për Hoxhën “një prototip mediokriteti”… politika e tij ”ishte gati të bënte çdo gjë që i kërkonin rusët”. Lideri i Gjermanisë Lindore Ualter Ulbrich “ishte një arrogant e mendjemadh”. Hoxha admironte komunistët e “Rojës së vjetër” si bullgari Georgi Dimitrov dhe çekosllovaku Klement Gottuald.”

Aleancat
“Pas prishje së marrëdhënieve me Bashkimin Sovietik, aleati i ri i Hoxhës ishte Kina e Mao Tse Tung, që furnizonte Shqipërinë me ndihma ekonomike dhe ushtarake. Marrëdhëniet e tyre lulëzuan në vitet ’60, por u ftohën në kohën kur Kina kërkoi aleatë të rinj. Vizita e presidentit të shteteve të Bashkuara, Richard Nixon, në vitin 1972 në Pekin, u kritikua rëndë në Tiranë dhe teoria politike e Kinës u sulmua me intensitet në rritje nga pala shqiptare. Në vitin 1978, Kina i shkëputi çdo lloj ndihme Shqipërisë, duke e lënë pa miq. Në një libër të kujtimeve të tij të shkruar në po të njëjtin vit nga Enver Hoxha afirmon se politika udhëheqëse e Kinës nuk kishte qenë e njëjta pas Maos dhe se “nuk po ndjekin udhën e ndërtimit të socializmit, por udhën për një shtet borgjez social-imperialist”. Hoxha që përsëriste gjithmonë në fjalimet e tij se shqiptarët preferonin të hanin bar sesa t’i gjunjëzoheshin të huajve, në fund të viteve ’70 e drejtoi vendin e tij drejt një politike të lidhjes së marrëdhënieve me të gjithë shtetet me qëllime të mira. Në këtë fazë, u zbutën tonet e një debati me Greqinë të bazuar në ndarjet territoriale pas luftës së dytë botërore. Tregtia me Italinë dhe Gjermaninë Federale u përmirësua dhe Tirana madje ishte e predispozuar të normalizonte marrëdhëniet me Bon-in, të ngrira pas një polemike të pazgjidhur përsa i përkiste dëmeve të luftës të pretenduar nga Tirana. Megjithë këtë, Shqipëria, “vendi i shqiponjave”, mbetet e mbyllur në izolimin e saj, vetë Hoxha nuk kishte prekur më kufijtë që në vitin 1961 dhe mbetej akoma një fortesë e mbrojtur nga një popull i tërë i armatosur. Obsesioni i pushtimit, që ka rrënjë të thella, u përforcua nga një tentativë zbarkimi e ndodhur në vitin 1982. Për Hoxhën mund të thuhet se patjetër e ka bërë Shqipërinë një vend mitik dhe të jashtëzakonshëm”.

Shqipëria kthen mbrapsht ngushëllimet sovietike
Shqipëria nuk i pranoi ngushëllimet e Bashkimit Sovietik për vdekjen e Enver Hoxhës. Ajo i ktheu ato mbrapsht, duke i quajtur të papranueshme. “Pravda”, gazeta e Partisë Komuniste të Bashkimit Sovietik, do të publikonte më 12 prill 1985 në faqen e parë mesazhin e ngushëllimit për Enver Hoxhën. Gazeta kishte shkruar në faqen e saj të parë, tekstin e mesazhit të “ngushëllimit të thellë”, që kishte dërguar Komiteti Qëndror i Partisë Komunite të Bashkimit Sovietik për Komitetin Qëndror të Partisë së Punës së Shqipërisë. Në atë kohë, agjencitë e lajmeve, e komentun mesazhin si një shenjë të rifillimit të marrëdhënieve mes dy vendeve të prishura keq në vitin 1961. Ky ishte rasti i dytë që Rusia jepte shenja “paqeje”, pas urimit që ishte nisur më 28 nëntor të viti 1984 për festën e pavarësisë. Shqipëria nuk i pranoi ngushëllimet e Moskës. Sipas agjencisë “TANJUG”, Komiteti Qëndror i Partisë së Punës së Shqipërisë, ka refuzuar dhe i ka quajtur të papranueshme ngushëllimet e Bashkimit Sovietk për vdekjen e Hoxhës. Lajmin e kthimit të ngushëllimit në atë kohë e dha zëdhënësi i ambasdës sonë në Vjenë. “Nuk kemi të bëjmë me Bashkimin Sovietik, për këtë arsye mesazhi i ngushëllimit është kthyer si i papranueshëm”.

Ftesa e SHBA dhe sulmi i radhës i Shqipërisë
Gazetarët e dinin se Shqipëria ishte shumë larg politikisht me Shtetet e Bashkura, por ato, sipas agjencisë së lajmeve “Rojter”, e pyetën zëdhënësin e Departamentit të Shtetit për vdekjen e Enver Hoxhës. Dhe Ed Djerejitan në 11 prill të vitit 1985 u përgjigj: “Shtetet e Bashkuara nuk kanë patur kontakte me zotin Hoxha që nga koha e Pasluftës së Dytë Botërore. Dhe që nga viti 1939, Shtetet e Bashkuara nuk kanë kontakte diplomatike me Shqipërinë”. Lidhur me të ardhmen dhe mundësinë e rivendosjes së marrëdhënieve, zëdhënësi i Departamentit të Shtetit u përgjigj thjeshtë: “Kjo varet nga shqiptarët. Në disa raste ne kemi deklaruar, të paktën 10-vjeçarin e fundit, që kur Shqipëria të vendoste të rishikonte raportet diplomatike, ajo do të merrte patjetër një përgjigje nga ne”. Ashtu siç bënë me ngushëllimet e Bashkimit Sovietik, pasardhësit e diktatorit Hoxha do të kthenin mbrapsht edhe ngushëllimet e munguara të SHBA-së. Këtë e bëri të qartë zëdhënësi i ambasadës sonë në Vjenë. “Ne i konsiderojmë, si SHBA-në ashtu edhe Bashkimin Sovietik, si superfuqitë që vënë në rrezik të ardhmen e Shqipërisë. Për këtë arsye e kthyem mesazhin e Bashkimit Sovietik dhe do të vepronin kështu edhe përballë Shteteve të Bashkura”.

Deklarata e mjekut francez, Paul Milliez më 11 prill 1985
“Enveri e dinte se do vdiste shpejt, por ishte shumë i qetë”

Enver Hoxha e dinte se do të vdiste shpejt, por nuk kishte asnjë shqetësim politik, duke ditur gjithashtu se zëvendësi i tij ishte gati. Këtë e ka deklaruar një mjek francez, profesori Paul Milliez, i cili kishte një miqësi 20-vjeçare me liderin e Partisë komuniste në këtë vend. Sipas “AFP” Milliez ishte një ndër mjekët e besuar të Hoxhës. Ai e kishte takuar Enverin për herë të fundit në nëntorin e dhjetorin e vitit 1984, vetëm katër muaj para vdekjes.
Hoxha, sipas mjekut, mendonte për vdekjen më qetësi. “Është gjithçka gati, suksesi im është shënuar, jam i qetë”, i kishte thënë mikut të tij në takimin e tyre të fundit. Sipas francezit, “deri në fund të jetës, edhe pse i sëmurë, ai kishte mbajtur një fuqi të madhe pune. Ai shkonte çdo ditë në zyrën e tij, duke jetuar me një kurajë të jashtëzakonshme, duke konsideruar se teorikisht ai ishte ateist”. Millies thekson se “Enver Hoxha ishte i mbështetur në mënyrë të admiruehme nga e shoqja, shoqe e të gjithë jetës së tij që nga përpjekjet e para politike”. Mjeku shton se, Hoxha kishte mbetur një nacionalist i bindur, se vepronte gjithmonë për të mirën e vendit të tij. Prof. Millies shton më pas. “Enveri ka edhe një të fshehtë tjetër. Ai kishte dashurinë e tij të madhe për Francën”. “Deri në fund të jetës së tij, shtoi profesori, Enveri ka folur, menduar dhe ëndërruar në frëngjisht, lexonte çdo ditë libra dhe gazeta franceze dhe vetë ai kishte dhënë mësim të gjuhës franceze në Liceun e Korçës. Millies shton se Hoxha ishte një admirues i thellë i De Gaulle dhe i revolucionit të 1789, kishte përkthyer disa shkrimtarë francezë, si Molier dhe Viktor Hygo.

Telegramet për vdekjen

• Anglia
  Anglezët dinë të bëjnë diplomaci dhe këtë e treguan edhe me Shqipërinë. Vetëm një ditë pas vdekjes së Enver Hoxhës, zëdhënësi i Ministrisë së Jashtme të Anglisë gjeti mënyrën për të dërguar shenja bashkëpunimi me Shqipërinë vetëm një ditë pa diktator. “Britania është e gatshme të rifillojë marrëdhëniet diplomatike më Shqipërinë, në çfarëdo momenti dhe pa kushte”. Ky ishte komenti i vetëm për vdekjen e Enver Hoxhës.
• Italia
  Ish-kryeministri i Italisë, Betino Kraksi, sipas ANSA-s, në letrën drejtuar qeverisë shqiptare theksonte se gjatë kohëve të fundit, para se Enveri të vdiste, ai kishte shkëmbyer disa letra me kreun e qeverisë shqiptare. “Në një moment keqardhjeje për qeverinë shqiptare, qeveria italine do të shprehë ngushëlimet e veta dhe solidaritet për vendin fqinj”. Sigurisht që raportet mes Shqipërisë dhe Italisë do të vazhdojnë të zhvillohen”.
• Kina
  Një ditë pas vdekjes së tij, “Gazeta e Popullit” në Kinë, vendosi në faqet e saj një fotografi të madhe të Enver Hoxhës. Sipas agjencisë së lajmeve kineze, “Kina e Re”, presidenti kinez, Li Xianian dhe kryeministri Zhao Ziyang, “kanë mbetur të shokuar nga lajmi i vdekjes së Hoxhës. Vdekja e tij, është një humbje e madhe për popullin shqiptar. Ne i shprehim ngushëllimet më të thella qeverisë dhe popullit shqiptar”.
• Jugosllavia
  Në atë kohë Jugosllavia kishte marrëdhënie aspak pozitive me Shqipërinë. Ish-presidenti jugosllav, Veselin Djuranovic, i dërgoi një letër Ramiz Alisë. “Ju shpreh juve dhe presidiumit të Kuvendit Popullor ngushëllimet për vdekjen e sekretarit të parë të Komitetit Qëndror të Partisë së Punës, Enver Hoxha”. Lajmi i TANJUG në atë kohë shoqërohet edhe me faktin se Shqipëria dhe Jugosllavia që nga viti 1948 janë shtete “armike”.
• Rumania
  Sipas “AFP”, presidenti i Rumanisë, Nicolae Çaushesku, i ka dërguar një letër ngushëllimi Ramiz Alisë për vdekjen e Enver Hoxhës. Letra ishte shumë e thjeshtë. “Shpreh keqardhjen time dhe të popullit rumun për vdekjen e Hoxhës”. Rumania ishte i vetmi shtet i Traktatit të Varshavës me të cilin Shqipëria kishte marrëdhëniet diplomatike. Në fakt marrëdhëniet mes partive ishin më shumë të tendosura, se ato midis shteteve.

Një ditë pas vdekjes
Çfarë kanë shkruar gazetat e huaja para 20 vitesh

“La stampa”
Në gazetën “La Stampa” komenti kushtuar vdekjes së Enver Hoxhës është shkruar nga Frane Barbieri. “Sot, përballë ndryshimeve rrënjësore ndërkombëtare që humbja e tij rrezikon të provokojë, nuk mbetet vetëm të urojmë që linja e autonomisë e Hoxhës të mbtetet “e përjetëshme”, në Shqipëri, aq sa të ruhet edhe Stalini i tij, talizmani ideologjik, kundër infiltrimeve të huaja”
“Il Giornale”
“Një ujk i vetmuar”, ky është titulli i komentit të analistit italian, Idro Montaneli, për vdekjen e Enver Hoxhës në gazetën italiane “Il Giornale”. Më 12 prill 1985, Montaneli shkruante: Nuk besoj se “hoxhizmi” mund të mbijetojë pas Enver Hoxhës. Dhe nuk besoj aspak që pasardhësi i tij, kushdo qoftë, mund ta mbajë sërish Shqipërinë në pozicionin e “izolimit të shkëlqyer”, në të cilin Hoxha e kishte vendosur në planin ndërkombëtar”.
“Press”
Një e përditshme e asaj kohe në Vienë theksonte se “një ndryshim i menjëhershëm nga linja e Hoxhës mund të çonte vendin në kaos”.
“Kurier”
Një tjetër e përditshme pyet në se “çfarë do të ndodhë me atë “shpresë të vogël” që shqiptarët kishin ëndërruar, të paktën për vendet neutrale si Italia dhe Franca?”

Më 12 prill 1985
Apeli i Leka Zogut pas vdekjes së Enverit

“Një apel për të gjithë nacionalistët shqiptarë brenda dhe jashtë Shqipërisë, që të bashkohen në mënyrë që të krijojnë brenda kufijve të Shqipërisë etnike një shtet të lirë dhe demokratik”. Leka Zogu një ditë pas vdekjes së diktatorit, në aeroportin e Parisit, duke u nisur për në Amerikë thekson këto fjali. Agjencia e lajmeve “AFP”, citonte në 13 prill se sipas Zogut, vdekja e Hoxhës, “shënon fundin e një epoke dhe fillimin e një epoke tjetër destabiliteti, që do të trondisë direkt shqiptarët në Jugosllavi (Kosovë) dhe që indirekt do të cenojë stabilitetin e Ballkanit”. Për Leka Zogun, “rreziku i ekspansionit sovjetik në rajonin e Ballkanit dhe si rrjedhojë në Adriatik dhe Mesdhe është rritur. Dhe nuk është në rrezik vetëm e ardhmja e Shqipërisë, por e gjithë Ballkanit. Sipas Zogut, ”Ramiz Alia do ta ketë të vështirë të vazhdojë të qeverisë përballë kundërshtimit të popullit shqiptar, i cili ka vuajtur tiraninë dhe ateizmin e regjimit”. Shpresë për ndryshim ka edhe Bashkimi Kombëtar Shqiptar, orgnizata që përfaqëson shqiptarët në 15 vende të Evropës. Pas vdekjes së diktatorit më 14 prill ata në një deklaratë theksuan se “Shqiptarët në Shqipëri dhe jashtë saj do të vazhdojnë luftën e tyre deri në rikthimin e lirisë dhe të drejtave të njeriut në Shqipëri”.